Infekcija i infestacija (naseljavanje) digestivnog trakta crevnim parazitima, veoma je često oboljenje, kako kod nas, tako i u zemljama širom sveta, a pre svega u onim krajevima koji imaju nizak socijalni standard i loše higijenske uslove i neadekvatne životne navike.
U crevima čoveka, mogu se „nastaniti“ razni oblici parazita koji se prenose bilo sa životinja, ili pak sa druge osobe, a podela crevnih parazitoza izvršena je prema osnovnim izazivačima na dva tipa oboljenja i to:
– na infekcije uzrokovane protozoama
– na infekcije uzrokovane helmintima
Crevne parazitoze su zastupljene i kod dece i kod odraslih osoba, a u našoj zemlji su najrasprostranjenije bolesti koje će biti opisane u daljem tekstu.
Bolesti izazvane protozoama
U ovoj grupi oboljenja nalaze se parazitarne infekcije digestivnog sistema koje su izazvane protozoalnim mikroorganizmima – entamebom histolitikom (amebijaza) i đardijom lamblijom (lamblijaza).
1) Amebijaza (Amoebiasis)
Navedena bolest, kako je već istaknuto, izazvana je protozoom koja se zove entameba histolitika (Entamoeba histolityca), a može da se javi kao akutno ili hronično oboljenje kod odraslih i kod dece.
Amebijaza kod odraslih – oboljenje najčešće zahvata debelo crevo, a može se, prema težini i izraženosti kliničke slike, kretati od vrlo blagih oblika oboljenja koji su praktično bez ikakvih simptoma (asimptomatske forme), do onih oblika koje odlikuje veoma teška klinička slika sa ozbiljnim zapaljenjima na debelom crevu (kolitis).
Ovaj parazit u spoljnu sredinu dospeva preko izmeta obolele osobe ili zdravog nosioca parazita, gde se entameba nalazi u formi ciste, pa se u uslovima loše higijene može lako preneti u organizam zdrave osobe preko zagađene vode, hrane, ili pak prljavim rukama. Kada unete ciste dospeju do debelog creva, dolazi do njihovog pucanja, i oslobađanja takozvanih vegetativnih oblika parazita ili trofozoita, koji dovode do oštećenja sluznice debelog creva, u smislu nastanka zapaljenja i ulceroznih promena. Ukoliko paraziti putem crevnih krvnih sudova dođu u krvotok, veoma lako mogu da se nađu i u jetri, gde stvaraju pojedinačne apscese koji su u stvari šupljine ispunjene amebama i tečnim gnojnim sadržajem tipične „čokoladne“ boje.
Akutna forma amebijaze se karakteriše naglim početkom bolesti, a od simptoma postoje blago povišena telesna temperatura, grčevi i bolovi u stomaku i česte, ali oskudne krvavo-sluzave, prolivaste stolice. Bolesnici sa akutnim oblikom ove bolesti su malaksali, gube apetit, i naglo gube na telesnoj težini.
Sa druge strane, hronična amebijaza ima veoma nekarakterističnu sliku, i teško se razlikuje od drugih oboljenja crevnog trakta, a odlikuju je naizmenične prolivaste stolice bez krvi, opstipacija (zatvor) i bolovi u stomaku koji su blagi ili srednje izraženi.
Dijagnoza amebijaze se postavlja pregledom stolice ili rektalnog brisa, i nalazom živih parazita, ili njihovih cisti.
Lečenje amebijaze se kod odraslih sprovodi davanjem metronidazola peroralnim putem u trajanju od 7-10 dana, a terapija se zatim nastavlja još 10 dana lekom koji se zove dioksanid furoat, da bi se lumen creva u potpunosti „očistio“ od parazita, i na taj način se sprečila ponovna pojava bolesti.
Amebijaza kod dece
Ovo oboljenje je u dečijem uzrastu dosta često, a javlja se, kako je već napomenuto, u uslovima loše higijene, i spada u grupu takozvanih „bolesti prljavih ruku“. Amebijazu kod dece karakterišu učestale krvave (hemoragične) dijareje, ali, vrlo često bolest može da bude i supklinička, tj da nema nikakvih vidljivih simptoma, i takva deca su takozvane parazitonoše sa kojih se bolest lako prenosi na druge osobe koje su sa njima u kontaktu.
Apsces jetre kod infekcije entamebom histolitikom kod dece se javlja dosta ređe nego kod odraslih, i to u svega 3-5% slučajeva.
Dijagnoza ovog oboljenja se postavlja nalazom cisti ili same entamebe u stolici obolelog, ili u rektalnom brisu uzetom sa crevne sluznice.
Terapija se i kod dece sprovodi metronidazolom u toku 10 dana, ali u manjim dozama koje su prilagođene uzrastu, a uspešno izlečenje se postiže u više od 95% slučajeva.
2) Lamblijaza (Lambliasis)
Parazitarno oboljenje koje izaziva protozoa đardija lamblija (Giardia lamblia) najviše se nalazi u dečijem uzrastu, ali i kod nedovoljno uhranjenih, ili odraslih osoba sa oslabljenim imunim (odbrambenim) sistemom. Pomenuta protozoa je vrlo otporna u spoljašnjoj sredini, naročito u vodi, pa tako, ako se nalazi u formi ciste, može da preživi čak više od 3 meseca, tako da se čovek može lako zaraziti ako pije vodu koja je zaražena, ili pak feko-oralnim putem (prljavim rukama). Posle unosa u gastrointestinalni trakt čoveka, ciste đardije lamblije već nakon 2 nedelje u početnom delu tankog creva prelaze u vegetativni oblik (trofozoite) koji se „lepe“ za sluznicu creva.
Klinička slika lamblijaze je vrlo slična i kod dece i kod odraslih, a najčešće se sreću prolivaste stolice koje su učestale, vodene i smrdljive, i koje se vrlo često mogu smenjivati sa epizodama opstipacije, tj zatvora. Krv u stolici kod ovog oboljenja se sreće dosta ređe nego kod amebijaze, ali su zato veoma izražene jake crevne kolike (bolovi u stomaku u vidu grčeva). Od opštih simptoma lamblijaza se karakteriše malaksalošću, gubitkom apetita, mučninom i povraćanjem, kao i gubitkom na telesnoj težini. Lamblijaza veoma često može da protekne bez ikakvih kliničkih manifestacija, kada govorimo o asimptomatskoj formi oboljenja, a sa druge strane, vrlo retko se sreću hronični oblici bolesti koji traju duže od nekoliko meseci, kada se javljaju izraženi prolivi i značajni gubici u težini.
Dijagnoza lamblijaze se postavlja na osnovu nekoliko uzastopnih pregleda uzoraka stolice, u kojoj se mogu naći ciste ili larve ovog parazita.
Lečenje se i kod dece i kod odraslih sprovodi metronidazolom per oralno, a terapija traje oko 7 dana dok se doze leka prilagođavaju uzrastu obolelog.
Bolesti izazvane helmintima
Helminti (crvi, gliste) su paraziti koji mogu da se klasifikuju u tri osnovne grupe:
– nematode – valjkaste crve u koje spadaju – Ascaris lumbrikoides, Ankilostoma duodenale, Trichuris trichiura, Enterobius vermicularis (dečija glista) i Strongyloidesstercoralis
– cestode – plosnate crve u koje spadaju – Taenia solium (svinjska pantljičara), Taenia saginata (goveđa pantljičara) i druge
– trematode – metilji – pripada im parazit Fasciola hepatica
Askarijaza (Ascariasis)
Izazivač ovog oboljenja je valjkasti crv Ascaris lumbricoides, koji je obično dugačak oko 20 cm, a u organizam čoveka dospeva kada se unese hranom ili vodom koja je zaražena jajima pomenutog parazita. Nakon što jaja Ascarisa dođu u tanko crevo, iz njih se razvijaju larve, koje putem krvotoka idu najpre u jetru, a zatim i u pluća, i tada dolazi do nastanka ozbiljne pneumonije (upale pluća) koju karakterišu visoka temperatura, produktivni kašalj i stvaranje obilnog sukrvičavog ispljuvka. Kada se sputum, tj ispljuvak proguta, larve iz pluća dospevaju nazad u digestivni sistem i u tankom crevu se iz njih razvijaju odrasli paraziti koji dovode do oštećenja creva, bilo mehanički, bilo stvaranjem toksina.
Klinička slika ovog oboljenja je dosta nekarakteristična ukoliko se na askarijazu ne posumnja na vreme, a javljaju se osećaji bolova u obliku grčeva (crevne kolike), nadutost i opšta nelagodnost u stomaku. Digestivne tegobe pre svega zavise od broja, tj količine parazita koja se u crevima nalazi, pa se manifestacije oboljenja mogu kretati od asimptomatskih slučajeva, do teških oblika sa izraženim prolivom i mehaničkom crevnom opstrukcijom, tj ileusom. Deca koja imaju ovu vrestu parazitarne infekcije su obično pothranjena i sklona češćim infekcijama zbog slabog imunog sistema.
Dijagnoza askarijaze se zasniva na nalaženju jaja, larvi ili odraslih crva u uzorku stolice, dok se za lečenje koristi mebendazol ili albendazol per os. Veoma je bitna prevencija, odnosno redovno održavanje lične higijene i kontrola vode za piće i dobro pranje namirnica, ili njihova termička obrada (kuvanje, prženje).
Enterobijaza (Enterobiasis) – dečija glista
Izazivač ove parazitoze pripada grupi valjkastih crva, a naziva se Enterobius vermicularis ili dečija glista, i spada u najčešće crevne parazite kod dece. Odrasla ženka ovog parazita živi u debelom crevu, a kada je polno zrela, jaja polaže u predelu oko anusa, usled čega je jedan od glavnih simptoma ove bolesti veoma izražen perianalni svrab ili pruritus.
Usled jakog svraba i stalnog češanja, jaja parazita lako dospevaju pod nokte i na ruke, pa se u slučaju neadekvatne higijene lako prenose feko-oralnim putem, a isto tako, ukoliko se prljavim rukama priprema hrana, ili se zaraze predmeti iz okoline, parazit se može lako preneti i na osobe iz okoline. Bitno je naglasiti da su jaja dečije gliste vrlo otporna u spoljnoj sredini, i da se na posteljini, vešu, peškirima i nekim predmetima iz opšte upotrebe mogu zadržati i duže od 2 nedelje, ali isto tako da se običnim procesom pranja mogu veoma lako uništiti.
Klinička slika oboljenja, pored pomenutog analnog pruritusa, tj svraba, često može biti bez drugih manifestacija, ili se pak zna ispoljiti blagim stomačnim grčevima i prolivastim stolicama.
Dijagnoza oboljenja se postavlja nalaskom jaja u perianalnom brisu ili nalaskom odraslih parazita u uzorku stolice.
Lečenje se sprovodi mebendazolom u dozi od 100 mg, dva puta dnevno u trajanju od tri dana, ali treba naglasiti da je pored obolelog potrebno lečiti i osobe iz njegove neposredne okoline.
Tenijaza i cisticerkoza (Teniasis i Cysticercosis)
Tenijaza je zajednički naziv za parazitarno oboljenje koje je izazvano odraslim oblicima svinjske i goveđe pantljičare (Tenia solium i Tenia saginata), dok se pod cisticerkozom podrazumeva infekcija različitih tkiva larvama i cistama svinjske pantljičare.
Tenia solium i saginata su paraziti iz grupe cestoda, odnosno pantljičara, a ono što im je zajednička odlika jeste da imaju pljosnato telo sastavljeno iz „članaka“, i da odrasle jedinke mogu da dostignu dužinu i do 10 metara. Svaka pantljičara ima glavu (scolex), koja ima ulogu u „kačenju“ parazita za sluznicu creva, zatim vrat, koga odlikuje velika sposobnost regeneracije, i segmente (proglotide), od kojih su najznačajniji oni poslednji, jer se u njima nalaze jaja koja su neophodna za razmnožavanje parazita.
Odrasle jedinke obeju pantljičara se nalaze samo u crevima, dok se larve mogu naći i u različitim drugim organima, kakvi su poprečno-prugasti mišići, jetra, mozak, srce, pa čak i oko. Čovek kao prelazni domaćin se zarazi konzumiranjem nedovoljno termički obrađenog svinjskog ili goveđeg mesa, i to unošenja mesa ovih životinja koje je zaraženo larvama pomenutih pantljičara, koje su „učaurene“ u mesu ovih životinja.
Što se tiče kliničke slike ovog oboljenja, ona je najčešće asimptomatska, ali ukoliko se simptomi i jave, oni se najčešće ispoljavaju kao bolovi u stomaku, ili druge gastrointastinalne tegobe kao što su povraćanje, proliv, gubitak apetita i mršavljenje. Kada se radi o goveđoj pantljičari, ona veoma često zbog svoje veličine može da se sklupča pa da dovede do mehaničke prepreke u prolasku crevnog sadržaja, tj do nastanka takozvanog opstruktivnog ileusa.
Cisticerkoza bi se slobodno mogla nazvati komplikacijom infekcije svinjskom pantljičarom, zato što su u tom slučaju dolazi do infekcije unesenim jajima svinjske pantljičare, pre svega autoinokulacijom (čovek sam sebe zarazi feko-oralnim putem). Nakon unošenja jaja, pod dejstvom želudačne i žučnih kiselina, iz njih nastaju larve koje prolaze kroz zid creva i naseljsvaju preko krvotoka druge organe, a pre svega skeletne mišiće, jetru, pluća, srce mozak i oči.
Klinička slika cisticerkoze će pre svega zavisiti od broja larvi koje su se „učaurile“ u pomenutim organima, pa je tako kod dece najčešća plućna cisticerkoza sa kašljem, ispljuvkom i upalom pluća, dok su kod odraslih najzastupljenije neurološke i oftalmološke manifestecije cisticerkoze (meningoencefalitis, poremećaji ravnoteže, poremećeji svesti, hidrocefalus, poremećaji vida u smislu duplih slika ili ispada u vidnom polju).
Dijagnoza se može postaviti nalazom proglotida (članaka pantljičare) u uzorku stolice, a lekovi izbora su niklosamid i prazikvantel koji se uzimaju našte, a obično se nakon njih primenjuje neko laksativno sredstvo. Treba naglasiti da je tenijaza veoma otporna na lečenje i zahteva dugotrajan tretman i česte kontrole, jer, ukoliko se parazit ne izbaci u celosti, on ima sposobnost samoobnavljanja, i infekcija se ubrzo ponavlja. Zato je kod ovog oboljenja od izuzetnog značaja prevencija koja odrazumeva adekvatnu termičku obradu mesa i redovno održavanje adekvatne lične higijene.
Fasciolijaza (Fascioliasis) – metiljavost
Infekcija koja je izazvana parazitom koji se zove Fasciola hepatica, a podrazumeva metilja koji spada u grupu trematoda, zastupljene je kod odraslih, ali i kod dece, a oboljenje nastaje nekon unošenja cisti iz zaražene vode za piće (zato što je prelazni domaćin mali barski puž u kome se razvijaju male metiljove larve). Nakon unosa u digestivni trakt čoveka, paraziti veoma brzo dospevaju u krvotok, a odatle naseljavaju jetru i žučne puteve.
Kliničke manifestacije infekcije ovim parazitom su pre svega povišena telesna temperatura, bolovi u stomaku, hepatomegalija (uvećanje jetre) i opstrukcija žučnih puteva sa pojavom ikterusa, tj žutice.
Dijagnoza parazitarne infekcije Fasciolom hepaticom postavlja se na osnovu nalaza jaja parazita u uzorku stolice, ili serološkim testovima za ispitivanje funkcije jetre.
Lečenje se sprovodi bitionolim koji se daje svakog drugog dana do ukupne količine od oko 15 doza leka. Ukoliko je neophodno, u terapiji metiljavosti se uvode i antibiotici i hirurška terapija, i to ukoliko dođe do komplikacija u smislu apscesa jetre i opstruktivnog holangitisa sa pojavom žutice.
Zaključak
Na kraju ovog teksta veoma je važno još jednom naglasiti neophodnost obezbeđivanja minimuma higijenskih i sanitarnih uslova, jer se samo na taj način mogu sprečiti ova parazitarna oboljenja. To podrazumeva pre svega postojanje adekvatnih socioekonomskih uslova za život, kao i održavanje lične higijene, obezbeđivanja kvalitetne zdrave pijaće vode i pravilnu pripremu hrane, ali i podizanje svesti građana o kulturi življenja i održavnju adekvatnih higijenskih uslova.