Imunizacija protiv dečije paralize se može vršiti pomoću dva tipa vakcina, a obe navedene vrste vakcina spadaju u takozvane kombinovane vakcine jer u sebi imaju pomešana sva tri tipa polio-virusa:
– žive virusne vakcine (Sejbinova vakcina) – OPV vakcina (skraćeno od engleskog oral polio vaccine) – koja u svom sastavu ima takozvane atenuisane uzročnike (koji su prirodno manje virulencije ili su pak u pitanju neki drugi tipovi mikroorganizama koji imaju slične antigene poliovirusu a manje su infektivni) protiv koje se vrši aktivna imunizacija tj vakcinacija
– mrtve vakcine (Salkova vakcina) – IPV vakcina (skraćeno od engleskog inactive polio vaccine)- koja sadrži inaktivisane polioviruse
Vakcinacija protiv dečije paralize, se osim u slučajevima postojanja nekog imunodeficijentnog stanja ili poremećaja (stanja oslablenog imuniteta) vrši živom tj OPV ili Sejbinovom poliovakcinom, koja, kako je već pomenuto u svom sastavu sadrži sva tri tipa polio-virusa. Jedna doza žive vakcine koja se daje peroralnim putem, predstavlja dve kapi vakcine, koje se obično nakapaju na kocku šećera i tako se daju deci.
Prva doza OPV vakcine se daje u uzrastu od 3 meseca života, a ukupno se daju tri doze ove vakcine, sa važnom napomenom da razmak između doza nikada ne sme da bude kraći od 6 nedelja. To znači:
– prva revakcinacija OPV vakcinom se obavlja u 2. godini života
– druga revakcinacija poliovakcinom se vrši u 7. godini života
– treća revakcinacija OPV vakcinom ili treća doza vakcine, daje se u uzrastu od 14. godina života
Iako veoma retko, kao komplikacija davanja žive polio vakcine, može da se razvije sama infekcija tj poliomijelitis kao izuzetno teška bolest, o kojoj će više reči biti u nastavku ovog teksta.
Ukoliko postoje kontraindikacije za davanje žive polio vakcine, umesto nje se može dati i Salkova odnosno mrtva ili IPV vakcina (inaktivisana polio vakcina), koja se primenjuje potkožno ili intramuskularno, takođe u više doza, a prema uputstvu proizvođača same vakcine.
Mrtva poliovakcina je danas sve više u primeni u razvijenim zemljama, a od posebnog je značaja jer se može primeniti kod one dece kod koje vakcinacija živom oralnom vakcinom nije započeta na vreme, pa se IPV vakcina tada daje kod dece u uzrastu starijem od 6 meseci života.
Ali, ono što je neophodno zapamtiti jeste da se revakcinacija uvek i bez izuzetka vrši davanjem jedne doze žive poliovakcine, peroralnim putem, a prema obaveznom kalendaru imunizacije.
Osnovni pojmovi o imunizaciji, vakcinama i vakcinaciji koje treba znati
Imunizacija je po definiciji podsticanje ili aktiviranje odbrambenih sposobnosti organizma, koja mu omogućava da se adekvatno izbori sa štetnim spoljnim ili unutrašnjim faktorima, odnosno da spreči nastanak oboljenja. Imunizacija može da bude aktivna ili pasivna.
Aktivna imunizacija je sinonim za vakcinaciju ili vakcinoprofilaksu, a sredstva kojima se aktivna imunizacija sprovodi zovu se vakcine. Vakcinacija je jedna od najefikasnijih mera za sprečavanje, suzbijanje i eradikaciju zaraznih bolesti, a vrši se prema odgovarajućim indikacijama i strogo je planirana kalendarom vakcinacije.
Pasivna imunizacija se sprovodi već gotovim antitelima koja su dobijena imunizacijom drugih ljudi ili životinja protiv određene bolesti, a primenjuje se onda kada aktivna imunizacija nije moguća ili je pak kontraindikovana.
Vakcine, kao sredstva za aktivnu imunizaciju, mogu prema sastavu da budu žive; mrtve; vakcine od delova uzročnika i anatoksične vakcine.
Vakcine prema broju antigena koje u sebi sadrže mogu da budu monovalentne ili polivalentne (kombinovane) vakcine.
Prema načinu primene, vakcine se mogu davati peroralno (OPV vakcina); perinazalno (vakcina protiv virusa influence); potkožno (MMR vakcina); intramuskularno i perkutano (preko kože).
Kontraindikacije za primenu vakcina, mogu da budu opšte ili posebne. Opšte kontraindikacije su postojanje akutne bolesti, febrilnosti ili alergije na neki od sastojaka vakcine. Posebne ili individualne kontraindikacije za primenu vakcine, su određene osobinama vakcina i sastojcima koje one sadrže a najčešće se odnose na imunizaciju vakcinama protiv tuberkuloze, pertusisa (velikog kašlja), gripa i trbušnog tifusa.
Takođe, kao posebne kontraindikacije mogu se navesti stanja u kojima nije dozvoljena primena živih vakcina zbog mogućih tečkih neželjenih reakcija, a to su trudnoća i sva stanja imunodeficijencije tj oslabljenog imunog sistema (bilo da se radi o malignoj bolesti, zračnoj terapiji, hemioterapiji, lečenju imunosupresivnim lekovima i tako dalje).
Vrlo je bitno naglasiti i upamtiti tri činjenice koje su vezane za vakcinaciju:
1) ako se utvrdi da postoji indikacija za primenu vakcine protiv besnila ili tetanusa, kontraindikacija za vakcinaciju kod ovakvih stanja nema
2) ako dođe do epidemije neke zarazne bolesti, obavezno se obustavljaju sve druge vakcinacije osim primene vakcine protiv date bolesti koja se jevila u formi epidemije, a sa ciljem sprečavanja njenog daljeg širenja
3) u našoj zemlji, obaveznim kalendarom imunizacije su obuhvaćene vakcine protiv sledećih zaraznih bolesti, a to su – difterija; tetanus; pertusis (veliki kašalj); morbili (male boginje); mumps (zauške); rubela (crvenka); dečija paraliza i tuberkuloza
Dečija paraliza – izazivač, klinička slika i lečenje
Poliomijelitis ili dečija paraliza je akutno nastalo virusno infektivno oboljenje koje se prenosi feko-oralnim putem. Izazivač poliomijelitisa je jedan od tri tipa poliovirusa.
Naime, poliomijelitis spada u grupu infektivnih oboljenja koja su nastala kao rezultat infekcije takozvanim enterovirusima (kojima pored poliovirusa pripada i koksaki virus i ehovirusi), koji imaju sposobnost da se razmnožavaju u crevnom traktu, a da se zatim odatle šire u okolinu pomenutim feko-oralnim putem.
Poliomijelitis se najčešće javlja u leto i/ili jesen, a najčešće obolevaju nevakcinisana deca u predškolskom i školskom uzrastu, koja se nalaze u kolektivima. Rizik od poliomijelitisa je veći u nerazvijenim zemljama koje imaju loše sanitarne i higijenske uslove, prenaseljenost koja pogoduje širenju infekcije, kada je stepen zaraznosti polio virusima praktično od 90% do 100%.
Jedna od važnih činjenica jeste i ta da je u preko 95% slučajeva infekcija poliovirusom bez ikakvih kliničkih simptoma (asimptomatska), što bitno otežava dijagnozu i adekvatan početak terapije. Inkubacioni period kod pomenute bolesti (tj vreme koje protekne od prisustva virusa u organizmu do ispoljavanja nekog simptoma) je procenjeno na oko 2 dana do 2 nedelje, dok je period zaraznosti obolelog od dečije paralize veoma dug, a najveći je na samom početku oboljenja (kada je i izlučivanje virusa fecesom i respiratornim putevima najveće).
Klinička slika dečije paralize
Kod poliomijelitisa postoji spektar kliničkih manifestacija koji se kreće od potpuno asimptomatskih slučajeva sa jedne strane, do veoma teških paralitičkih oblika oboljenja sa potencijalno smrtnim ishodom. Tako su osnovni klinički oblici dečije paralize odnosno poliomijelitisa sledeći:
1) asimptomatski ili inaparentni poliomijelitis – procenjuje se kako je već ranije pomenuto, da je više od 95% infekcija polio virusom asimptomatsko, odnosno da se radi o takozvanoj inaparentnoj tj nemanifestnoj infekciji, koja se dokazuje samo izolovanjem virusa iz fecesa i/ili sekreta gornjih disajnih puteva (pre svega iz usnog i nosnog dela ždrela), ili dokazivanjem porasta titra antivirusnih antitela u krvi
2) abortivni poliomijelitis – retka forma oboljenja koja se ispoljava pre svega kliničkom slikom koja liči na druge virusne infekcije – glavoboljom; povišenom temperaturom; bolovima u grlu i digestivnim tegobama (proliv, povraćanje i bolovi u stomaku). Veoma je važno naglasiti da je u ovoj formi poliomijelitisa neurološki nalaz apsolutno i potpuno normalan, što u velikoj meri otežava postavljanje tačne dijagnoze oboljenja
3) neparalitički poliomijelitis – je forma koja se ispoljava težim sistemskim znacima i simptomima od prethodne abortivne forme, a neurološki u ovom slučaju postoje znaci meningitisa (zapaljenja moždanih ovojnica)
4) paralitički poliomijelitis ili prava dečija paraliza – najteža, ali na sreću i najređe zastupljena forma bolesti koja se sreće samo kod oko 0,1% inficiranih osoba. Period inkubacije kod paralitičkog poliomijelitisa je oko 10 dana, a bolest nakon inkubacije počinje prodromalnim ili preperalitičkim simptomima i znacima. Pojava prvih paraliza u ovoj formi oboljenja nastaje oko 11-17 dana od infekcije poliovirusom. Dakle, kada govorimo konkretno o paralitičkom poliomijelitisu, mislimo na pravu dečiju paralizu koja obično ima dva osnovna stadijuma – preparalitički i paralitički stadijum.
Preparalitički stadijum traje oko 1-3 dana, a ispoljava se najpre opštim ili pomenutim prodromalnim (upozoravajućim) simptomima, odnosno pojavom groznice, glavobolje, digestivnih tegoba i bolova u grlu. Nakon ovog perioda nastupa takozvana latentna faza preparalitičkog poliomijelitisa, koja traje oko 2-5 dana i kada pacijent nema nikakve objektivne ili subjektivne manifestacije bolesti.
Nakon latentnog stadijuma dolazi do nastanka neuroloških manifestacija, najpre u formi meningitisa, zatim do pogoršanja opštih simptoma, da bi na kraju razvoja infekcije došlo do nastanka pravog odnosno paralitičkog poliomijelitisa, čija su osnovna odlika neurološki simptomi u smislu paraliza ili oduzetosti, a koje znače prodor poliovirusa u centralni nervni sistem.
Forme dečje paralize
Kod paralitičkog poliomijelitisa postoje razne forme oboljenja, koje su klasifikovane prema tome koji je deo CNS-a pogođen infekcijom poliovirusom, a koja je posledično dovela do poremećaja njegove funkcije. Pa prema tome, postoje sledeće forme dečije paralize:
– spinalna dečija paraliza – koja je najčešći klinički oblik oboljenja i koja se javlja kod približno 80% obolelih, a ispoljava se mlitavim paralizama, gubitkom refleksa i gubitkom mišićnog tonusa (mišićne snage); najteža komplikacija kod ovog oblika dečije paralize je respiratorna insuficijencija, koja nastaje kao posledica paralize disajnih mišića, a usled oštećenja viših tj cervikalnih i grudnih delova kičmene moždine
– bulbarna dečija paraliza – nastaje zbog oštećenja jedara kranijalnih nerava pod dejstvom poliovirusa; tako, ukoliko dođe do oštećenja jedara IX i X kranijalnog nerva, posledica je paraliza mekog nepca, larinksa i ždrela, koji svoju inervaciju dobijaju upravo od ovih živaca, a koje se manifestuju poremećajem akta gutanja (disfagijom) i poremećajem disanja (dispneom); sa druge strane u ovoj formi poliomijelitisa, mogu da budu oštećeni i vitalni centri u ponsu i produženoj moždini, što može dovesti do smrtnog ishoda
– encefalitična dečija paraliza – retka forma oboljenja, koja je najčešća kod dece i koja se ispoljava krizama svesti i konvulzijama; ovaj oblik poliomijelitisa je jedini oblik kod koga su paralize spastične a ne mlitave, a to ukazuje na oštećenje takozvanog gornjeg motornog neurona
– mešovita dečija paraliza – kombinovana pojava spinalnog poliomijelitisa sa nekim od ostala dva oblika; spinalni poliomijelitis se najčešće javlja kao samostalno oboljenje, dok se bulbarni i encefalitični oblik bolesti, najčešće javljaju udruženo sa spinalnim poliomijelitisom
Komplikacije dečije paralize
Kako je prethodno napomenuto, najteža komplikacija poliomijelitisa je nastanak respiratorne insuficijencije tj prestanak disanja zbog paralize respiratornih mišića, koja može dovesti do smrtnog ishoda.
Među ostalim čestim komplikacijama dečije paralize su i edem pluća; aspiraciona pneumonija; plućna embolija; miokarditis; dilatacije želuca, krvarenja u gastrointestinalnom traktu i ileus; urinarne infekcije i kamenci u mokraćnim putevima; hipertenzija i hipotenzija, ali i brojne druge dosta ređe komplikacije.
Postavljanje dijagnoze poliomijelitisa i razlikovanje od drugih oboljenja
Dijagnoza ovog teškog oboljenja se postavlja na osnovu kliničke slike (ukoliko se ne radi o asimptomatskoj formi oboljenja), postojanja epidemij bolesti (praćenja epidemiološke situacije) i na osnovu laboratorijskih testova (serološkim testovima).
Diferencijalna dijagnoza tj razlikovanje od drugih sličnih oboljenja, najčešće uključuje meningitise i druga neurološka oboljenja, zatim artritise (zapaljenja zglobova), delovanja hemijskih toksina i paralize koje mogu nastati dejstvom bakterijskih toksina (kod tetanusa i botulizma)
Lečenje poliomijelitisa
Terapija dečije paralize ne postoji, i lečenje se svodi na simptomatski pristup, odnosno na primenu lekova i procedura koji smanjuju tegobe bolesti. Tako se u slučajevima neparalitičkog poliomijelitisa, savetuje pre svega mirovanje i primena analgetika i antipiretika (za smanjenje povišene temperature).
Kod paralitičkih formi oboljenja, pored mirovanja se savetuje i lagana fizikalna terapija da bi se izbegle takozvane kontrakture u zglobovima nogu i ruku (ograničena ili potpuno izgubljena pokretljivost zglobova). Vrlo je važno kod paralitičkih oblika, menjati položaj tela pacijenta, da bi se izbegla pojava dekubitalnih rana usled stalnog pritiska na ista mesta prilikom ležanja; potrebno je unositi dovoljno tečnosti; aspirirati sekret iz disajnih puteva da ne dođe do razvoja pneumonije; lako svarljiva ishrana, bogata vitaminima; analgetici, antipiretici i po potrebi antibiotska terapija.
Zaključak
Dečija paraliza je veoma ozbiljno i potencijalno smrtonosno oboljenje, pa je najbolja prevencija vakcinacija dece odgovarajućom poliovakcinom.
Upravo je ovaj vid prevencije poliomijelitisa u mnogim razvijenim zemljama sveta doveo do potpunog iskorenjivanja infekcije poliovirusima, a naročito do sprečavanja pojave bolesti u formi epidemije.